Таджикский технический Университет имени академика М.С.Осими

Корҳои илмӣ-амалии кафедраи автоматонии равандҳои технологӣ ва истеҳсолот

Дар баробари корҳои пурмаҳсули таълимӣ, методӣ ва илмӣ кафедра аз оғози фаъолияти худ дар корхонаҳои шаҳр ва ҷумҳурӣ оид ба ҷорӣ намудани натиҷаҳои таҳқиқоти илмии кафедра корҳои зиёдеро ба анҷом расонида истодааст. Дар давраи шӯравӣ корҳои илмию истеҳсолӣ дар доираи созишномаҳои хоҷагӣ бо корхонаҳои ҷумҳурӣ ба роҳ монда мешуданд. Ин корҳо дар самти татбиқи усулҳои идентификатсия, алалхусус, усули модулятсияи интегралӣ, ки олимони кафедра таҳия карда тараққӣ додаанд, анҷом дода мешуданд. Самти дигари кори шартномаҳои хоҷагӣ таҳия ва татбиқи системаҳои автоматонидашудаи идоракунӣ (САИ) барои равандҳои технологӣ ва САИ-и ташкилӣ мебошад. Ба ин кор чун намуна системаи автоматонидашудаи идоракунии Донишкадаи политехникии Тоҷикистон (ҳоло Донишгоҳи техникии Тоҷикистон ба номи академик М.С.Осимӣ), системаи автоматии идоракунии Комбинати хонасозии шаҳри Душанбе, системаи идоракунии автоматии ҷустуҷӯйҳои геологӣ ва ғайра шуда метавонанд.

Пас аз истиқлолият рафтани мутахассисони русзабон аз кишвар оғоз ёфт. Мутахассисони зиёди русзабон аз кишвар берун рафтанд. Дар лаҳзаҳои барои ҷумҳурӣ душвор кормандони кафедраҳои “Ҳаракатоварҳои электрикии автоматонидашуда” ва дар он замон кафедраи “Системаҳои автоматонидашудаи коркарди маълумот ва идоракунӣ” барои иҷрои супориш ва корҳои истеҳсолӣ як гурӯҳи эҷодӣ таъсис доданд.

Тавре ки яке аз аъзои фаъоли ин гурӯҳ ба ёд меорад, аввалин кори ҷиддии дарпешомада барқарорсозии корхонаи асфалтубетони Гулбутта буд. Завод барқарор шуда, барои бо газ коркунӣ табдил дода шуд, бо ташкили автоматонии бехатарии истифода ва системаи танзими автоматии ҳарорати масолеҳи сангӣ дар оташдони даврзананда таҷдид карда шуд. Системаи автоматии гармкунии битум аз нав сохта шуд. Системаи нигоҳдории ҳарорати битум куллан таҷдид карда шуд. Системаи таъминоти автоматии хокаи минералӣ ба кор дароварда шуд, ки дар замони шӯравӣ бо саъйи мутахассисони пешбар ва ташкилоти салоҳиятдори Иттиҳод то ҳамон давр ба кор дароварда нашуда буд.

Гап дар сари он аст, ки анбори хокаи минералӣ, ки онро силос меноманд (зарфи зиёда аз 100 тонна бордошта) пеш аз берун баровардани хока бо ҳавои фишурда коркард карда мешавад, то ҳоле ки аэрозоли якхела ба вуҷуд ояд, мавод “овезон шавад”. Дониши технологияи ташаккули ҳолати бозовезон шудани хока ба мо имкон дод, ки тавассути ҳавои фишурдаи иловагӣ, роҳи воридшавии хокаи минералӣ ба насоси пневматикӣ кушода шавад ва дар ниҳоят он бо мавод пур шуд (1 тонна хока).

Сипас системаи автоматӣ кори силсиладаврии худро ба анҷом расонид, яъне боркунӣ, сохтани омехтаи якхелаи ҳаво ва интиқол, сипас бункери кории таъминоти хокаи минералии заводро пур кард. Умуман, насоси пневматикӣ ба кор дароварда шуд, ки ин боиси ифтихори мо буд, зеро шахсоне буданд, ки бовар намекарданд, оё таҷҳизоте, ки онро чунин қувваҳои бузург ба кор андохта натавонистанд, муаллимон аз ӯҳдаи чунин кори вазнин бароянд. Завод пурра автоматонида шуд, бори аввал дар ҷумҳурӣ тамоми корхона бидуни иштироки инсон кор мекард, одамон ба чашмони худ бовар намекарданд.

Қаторкорҳои гузариш ба газ барои заводҳои нонпазии шаҳри Душанбе оғоз ёфт. Гузариш ба газ, тавре ки дар боло зикр шуда буд, автоматонии бехатариро талаб мекунад ва дар акси ҳол ташкилоти давлатии назорат барои истифодаи чунин объект иҷозат намедиҳад. Автоматикунонии дегхона чунин корҳоро дар назар дорад: назорати сатҳи об дар дег, насоси таъминотӣ бояд сатҳи кории обро дар дег нигоҳ дорад. Барои ин танзимгари автоматии саноатӣ истифода мешавад, ки танзимро бо қонуни PID (мутаносубию интегралию дифференсиалӣ) таъмин мекунад, назорати сӯзиши аланга, вақте ки аланга нопадид мешавад, системаи қатъи газ бояд ба  кор шуруъ карда, роҳи газро қатъ кунад ва ғайра.

Ҳамин тариқ, тамоми дегхонаҳои заводҳои нонпазӣ бо таҷҳизоти мукаммали бехатарӣ ба газ гузаронида шуданд. Ғайр аз дегхонаҳо, корхонаҳои нонпазии №1 ва №2-и бо гази табиӣ амалкунанда бо системаи автоматии бехатарӣ таъмин карда шуданд. Дегхонаи беморхонаи назди Шаҳраки тиббӣ, дегхонаи заводи спиртпазии Душанбе, заводи кимиёвӣ дар шаҳри Исфара низ бо системаи автоматии бехатарӣ таъмин карда шуданд.

Заводи кимиявии шаҳри Исфара иншооти таркишангез аст ва аз ин рӯ тамоми системаҳои автоматӣ дар он ҷо бо таҷҳизоти пневматикӣ идора карда мешаванд, ки онҳоро ҷараёни ҳаво идора мекунад. Дар ин ҷо мо бояд аз ибтидо шуруъ мекардем - омӯзиши кори тамоми дегхона, дастгоҳҳои автоматии пневматикӣ ва ғ. Механизмҳо ва дастгоҳҳои муҳофизат кардани дегхона аз таркиши газ, бидуни қувваи электрикӣ бояд кор кунад. Чунин сохторҳо бунёд карда шуда, супориш дар вақташ ва сифат иҷро гардид.

Мо бо як заводи комилан мустақил, яъне системаи таъминоти электрикии мухтордошта ва ба таври автоматӣ амалкунандаи асфалтпазӣ, воқеъ дар шаҳри Душанбе кори ҷолибро дар таъмир ба анҷом расонидаем. Заводро шаҳрванди Ҳиндустон идора мекард, ки танҳо забони англисиро медонад, ҳуҷҷатҳои техникӣ низ бо забони англисӣ мавҷуд буданд. Дар ин ҷо донистани забон барои муошират ва омӯзиши ҳуҷҷатҳои техникӣ лозим буд. Дӯсти ҳиндиро ба ҳайрат овард, ки кор сари вақт ва бо сифати зарурӣ анҷом ёфт.

Як қатор фармоишҳо ба таъмир ва танзими маҷмӯаҳои генератори дизелии иқтидори мухталиф - аз 10 то 100 кВт, ки ҳамчун манбаи барқи мустақил истифода мешаванд, марбутанд. Вазифа иборат аз он аст, ки насбкунӣ дар сурати набудани шиддат дар шабакаи шаҳр ба таври автоматӣ оғоз карда шавад. Дар ин ҷо ба назар гирифтани омилҳои мухталиферо, ки ба кори дастгоҳ таъсир мерасонанд, аз хусусияти сарборӣ сар карда, то сифати сӯзишвориро ба инобат гирифтан талаб карда мешавад. Дар давраи зимистон кори агрегати генератори дизелиро гарм нигоҳ доштан лозим аст, барои ин системаи автоматии танзимкунии ҳарорат сохта шуд, пас он ба системаи хунуккунии дастгоҳи зикршуда пайваст кардан даркор буд, ки ин кор ҳам дар вақташ амалӣ гашт.

Як қатор корҳо вобаста ба таъмир ва танзими UPS (таъмини беқатъи барқ)-и шабакаи компютерӣ. Баъзе аз чунин системаҳо то имрӯз зери назорати доимии мо мебошанд.

Дар доираи корҳои тадқиқотӣ оид ба автоматонии обёрии қатрагӣ кафедра бо Институти илмӣ-тадқиқотии зироаткорӣ робита барқарор кардааст. Дар дар ин боб бо ҳамкории олимони ин пажӯҳишгоҳ як қатор корҳо оид ба ташкили обёрии қатрагии пахта дар минтақаи махсуси таҷрибавӣ гузаронида шуданд. Ҳисобҳо аз рӯйи маълумоти системаҳои моҳвораи геоинформатсионӣ барои муайян кардани муҳлат ва ҳаҷми об ва нуриҳои минералӣ барои гузарондани обёрӣ ва таъминкунӣ бо ғизои минералии пахта гузаронида шуданд.

Яке аз мавзӯъҳои ҷолиби марбут ба самтҳои илмии муосир истеҳсоли пектин аз партови меваҳо мебошад. Дар хати истеҳсоли пектин хушккунӣ марҳилаи муҳимтарин ба ҳисоб меравад. Модели математикии ин раванд бо назардошти таъхир таҳия мешавад. Пешгӯии Смит барои пешрафти сигнали таъхир пешниҳод карда шудааст ва нақшаи идоракунии автоматии дастгоҳи хушккунии пошиданӣ таҳия шудааст. Барои идоракунии раванди технологӣ дар маҷмӯъ, системаи интеллектуалӣ дар асоси мантиқи ноаниқ истифода шудааст.

Дар кафедра корҳои дигари илмӣ бо системаи хунуккунии муҳаррикҳои дарунсӯз гузаронида мешаванд. Дастгоҳи иловагии истихроҷи гармӣ пешниҳод карда шудааст, ки истифодаи он ҳарорати системаи хунуккунии муҳаррикро дар муддати хеле кӯтоҳ ба эътидол мерасонад. Система як навъи релеӣ буда, устувории системаро воҳиди идоракунандаи ноаниқ ба занҷири идоракунӣ дохилкардашуда таъмин менамояд.

Бояд қайд кард, ки бо ташаббуси коргарони кафедра бо шабакаи байналмилалии илмӣ ва маърифатӣ, ки Шабакаи Миллии Илмӣ ва Маърифатӣ (NREN) TARENA-ро, ки тавассути хати баландсуръати заминӣ бо шабакаи минтақавии CAREN пайваст кардааст, бо шабакаи GEANT ҳамкорӣ ташкил карданд ва он 3500 муассисаҳои илмӣ ва таълимии кишварҳои Аврупоро муттаҳид мекунад, бо шабакаи Трансразозии иттилоотии TEIN шабакаҳои илмӣ ва таълимии 21 кишвари Осиёро бо як қатор шабакаҳои дигари илмӣ ва таълимӣ муттаҳид мекунад, алоқа ташкил шуд.

Ба туфайли ин, истифодабарони коллективии шабакаи TARENA, ки донишгоҳҳо ва институтҳои илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон мебошанд, дар байни кормандони соҳаи маориф ва илм бо ҳамкасбони худ аз Осиёи Марказӣ, Аврупо, Осиё, Африка робитаи доимии эҷодӣ доранд. Амрикои Шимолӣ ва Ҷанубӣ. Инчунин, корбарони шабакаи TARENA ба манбаъҳои ин шабакаҳо дастрасии ройгон доранд. Базаи додаҳо, ки тӯли даҳсолаҳо ҷамъоварӣ шудааст, инчунин танҳо барои истифодабарони шабакаҳои илмӣ ва таълимӣ дастрас аст. Шабакаи миллии илмӣ ва таълимии TARENA аллакай бо хидматҳои eduGAIN (Global Academic Interfederation Service) ва Eduroam пайваст шудааст. Бо дастрасӣ ба чунин хидматҳо, кас метавонад ба манбаъҳои илмӣ ва таълимии ҳамаи NREN аъзои eduGAIN пайваст шавад. Ҳоло TARENA на танҳо ба истифодабарони худ хидматҳои интернетӣ мерасонад, балки хидматҳое ба монанди сабти номи доменҳо, хостинги сайтҳо ва замимаҳо дар серверҳои худ, хизматрасонии электронӣ, иҷораи VPS ва VDS, тарроҳии шабака, омӯзиш дар Cisco Academy, видеоконференсияҳо пешниҳод мекунад.

Муассисаҳои илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон инфрасохтори TARENA-ро барои татбиқи бисёр лоиҳаҳои соҳавии байналмилалӣ бо иштироки институтҳои Аврупо ва Осиё, дар соҳаҳои сейсмология, захираҳои об, гидроэнергетика, экология, ҳастаӣ ва амнияти радиатсионӣ, омӯзиши ҷисмҳои хурди системаи офтобӣ ва дигар соҳаҳои илмӣ ҷалб менамояд.

Бояд қайд намуд, ки Шабакаи Миллии Илмӣ ва Таълимотии TARENA, ки тавассути тамоми шабакаҳои илмӣ ва таълимии тамоми қораҳо тавассути шабакаи GEANT пайваст аст, барои истифодаи технологияҳои иттилоотӣ барои такмили минбаъдаи таҳсилоти олӣ ва корҳои илмӣ инфрасохтори хуб дар асоси талаботи рушди муосири ҷаҳонӣ, ҷомеа ва барои ҳалли бомуваффақияти мушкилоти минтақавӣ дар соҳаи маориф ва фаъолияти илмӣ фароҳам меорад.

Қайд кардан лозим аст, ки корҳои дар амалия истифодашаванда давом дорад, дар ин ҷо саҳми як қатор омӯзгорони ҷавон ҷолиби диққат аст. Соҳаи ташхиси тасвирҳо, идораи микропротсессории объект, истифодаи додадеҳҳои бо алоқаи бе сим дар идоракунии объектҳо, идоракунии роботҳо ва манипуляторҳо дар асоси системаҳои зеҳни сунъӣ бо иштироки фаъоли онҳо тараққӣ ёфта истодааст.

Мехостем дар хотима изҳори назар кунем - бо назардошти пешрафти босуръати автоматонии воситаҳои техникӣ ва нармафзорҳо ва ба шарофати кумаки фаъолонаи сарпарастон, ташкилоти лоиҳакашӣ ва корхонаҳои саноатӣ, ки ба тайёр кардани хатмкунандагони соҳибихтисос манфиатдоранд, имкониятҳои кафедра меафзояд. Бо кӯшиши кормандони кафедра, бо дастгирии фаъоли роҳбарияти донишгоҳ ва сарпарастон аудиторияҳо ба тартиб дароварда мешаванд, ки дар онҳо синфҳои муосири компютерӣ, маҷмааҳои илмию лабораторӣ ҷойгир карда мешаванд. Маҷмӯи вазифаҳои илмӣ ва амалӣ, ки дар кафедраи автоматонии равандҳои технологӣ ва истеҳсолот ҳалшуда, дар сатҳи пешрафтаи муосири назария ва технологияи автоматонии иншооти истеҳсолӣ ва равандҳои технологӣ қарор дошта, барои рушд ва татбиқи минбаъда дар ҳадафи саноатӣ дурнамои васеъ доранд.

Юнусов Н.И. – н.и.т., дотсент.